HomeSamoaPEPA O FAAMATALAGA; OFISA O LE LOIA SILI

PEPA O FAAMATALAGA; OFISA O LE LOIA SILI

Share this:

(01 Aperila 2021); TALI ATU I SE FAATALATALANOAGA A SE TASI O AFIOGA I TOTONU O SAMOA MA SE TASI O TAMAFANAU A SAMOA (O LOO AUMAU MAI I NIU SILA) – FOMAI O MATAUPU TAU FAIGA FAAUPUFAI PO O FAAPOLOKIKI

O lenei Pepa o Faamatalaga o loo faaalia manino ai aiaiga sa’o o Tulafono e 3 (Tulafono o le Teuteuga o le Faavae 2020, Tulafono o Fanua ma Suafa 2020, Tulafono o Faamasinoga o Soligatulafono 2020) ua tuuina mai ai faamatalaga le fa’avaea, ma sesē a se tasi o tamaitai Samoa, o lo’o papa aao i Niu Sila, le tamaitai foma’i i mata’upu tau faiga faaupu fai po o polokiki (Doctor in Political Science) e igoa ia Christina Laalaai.

Ua auiliili atu i lalo se faamatalaga e tali atu i mau a le tama’ita’i nei, e lē o se loia, ae na te umia se faailoga tau filosofia (Doctorate of Philosophy in Political Science) i mataupu tau polokiki.

Muamua

E tele ona ta’ua e le tamaita’i foma’i o Tulafono o pili. Mo le silafia o si o tatou atunu’u aemaise le tamaitai ia Christina, a pasia loa se Tulafono, e taua o Tulafono, ae le o ni pili.

Lua

O le fa’amatalaga na tuuina mai i:

(i) Tulafono ile Resitalaina o Fanua 2008;

(ii) Suiga ile Tulafono O Resitalaina o Fanua 2015;

(iii) Suiga ile Tulafono Fono a Alii ma Faipule 2017;

(iv) Tulafono e faatulagaina ai Itumalo o Palota, ma nuu i lalo o itumalo palota taitasi 2019 (Mai i Itumalo Faale-Alalafaga)

e matuā sesē lava, ma lē faavaea. E fai o le sesē o igoa o Tulafono na faaaoga e lenei tamaita’i i le latou faatalatalanoaga, ae matuā sesē o lona faauigaina o Tulafono. Ae e lē tuuaia le tamaita’i auā, ‘ā na sesē lona faauigaina o Tulafono, ona e lē o ia o se loia.

O le fa’asa’oga o igoa o Tulafono na ta’ua e le tamaitai i lana folasaga ma le fa’asa’oga o le faauigaina o Tulafono, o lo’o faamatalaina atu i lalo:

1. Tulafono o le Faamauina o Pule o Fanua 2008 (Tulafono Autu 2008):

a. O lenei Tulafono na pasia e le Palemene i le tausaga e 2008. O le agaga o lenei Tulafono ina ia suia ai le faiga o le lesitalaina o pule o fanua mai le deed system i le torrens system o se suiga ile metotia. O lenei Tulafono e le aafia ai elelele fa’aleaganuu, ua na o fanua umia saoloto (freehold land). I le tausaga na pasia lenei Tulafono, na manino mai ai i le fuaiupu e 2 ma le  9(4)(a)&(b), le lē mafai on faatagaina pe atagia ai le faaliliuina o fanua faale-aganuu i se faiga o loo faasaina e le Mataupu 102 o le Faavae o Samoa”. E fautuaina le tamaitai lea na faia lana folasaga sesē e faitau faalelei fuaiupu ia o le Tulafono lea o le 2008.

b. O lenei Tulafono Autu 2008 na toe teuteu i le 2015 e le Teuteuga o le Tulafono o le Faamauina o Pule o Fanua 2015. O le agaga o le Tulafono teuteu, ina ia faamanino atili o le Tulafono o le Faamauina o Pule o Fanua umia sa’oloto, “e lē aofia ai fanua faaleaganuu.” Silasila i le fuaiupu e 2 o le Tulafono Teuteu.

c. O se mea na misi mai i si tamaita’i, na toe teuteu foi le Tulafono Autu 2008, e le Teuteuga o le Tulafono o le Lisiina ma le Laiseneina o Fanua Faaleaganuu 2019. E ao ona faapupula le taua o le teuteuga o le 2019. O lenei teuteuga, na matua faamausalī ma faamautū a, i le lē mafai, le mafai ona faitauina le Tulafono Autu 2008, e faapea o le a mafai ai ona lesitalaina fanua faaleaganuu, i se tulaga e mafai ona faatau ai. Aisea – ona e manino lava le Tulafono Faavae i le fuaiupu 102, e matuā lē mafai ona “faaliliueseina atu, po o le aveesea mai o fanua tau le aganuu po o se itu tau fanua tau le aganuu i se auala o le faatau atu”. O lenei foi teuteuga, ua aveese uma mai ai le ta’ua o se fanua faaleaganuu, mai ile Tulafono o le Faamauina o Pule o Fanua 2008. O lona uiga ua matuā manino lava o le Tulafono Autu 2008, ua na o fanua umia sa’oloto o loo lotea, aua e pau na o fanua e mafai ona lesitala ai se pule a se tagata to’atasi. O lona uiga foi, e leai ni fanua ua avea e le Malo e ao ai ni lafoga.

d. O se tuualalo i le tamaitai, silasila ane ile Tulafono e ta’u o le Tulafono o le Lisiina ma le Laiseneina o Fanua Faaleaganuu 1965 ua suia lona igoa, faapea lona teuteuga ile 2019, ina ia e malamalama ai, e mafai na lisi fanua faaleaganuu, ae tumau pea le pule o na fanua i suli, alii ma faipule o nuu ma afioaga, e ana fanua. Ma e le mafai lava ona faia ni lisi i nei fanua, pe a leai se faatagana a aiga e ana elelele faaleaganuu. Matuā sesē lava le faauigaina o Tulafono.

2. Tulafono o Fanua ma Suafa 2020:

O se faamatalaga foi na fai e lenei tamaitai faapea, o le taumafai o le Malo e faanumera i le 5 Sa’o o aiga ma lona fesootaiga i le faatinoga o lisi, ua matuā atagia ai, lona lē malamalama i le faataatiaga o Tulafono i ona tulaga tatau ai. Aua o lea ua oso mai a lana faamatalaga ile Tulafono 2008 o se Tulafono e faatatau i le lesitalaina o pule o fanua umia sa’oloto, oso i le Tulafono o Fanua ma Suafa 2020 lea faatoa pasia atu, e faufau mai ai nei tuuaiga ma lafoga le fa’avaea. E eseese matafaioi o nei Tulafono e lua.

a. E toe faamanatu atu ile tamaitai, silasila ile Tulafono o le Lisiina ma le Laiseneina o Fanua Faaleaganuu 1965. O le Tulafono lena, o loo faatulafonoina ai le lisiina atu o fanua faaleaganuu. O Tulafono lena na toe teuteu ile 2019 ina ia faamausali ai, le auai o matai ma suli o aiga ile faatinoina o lisi, ma e faatoa faatino lava se lisi ina ua autasi se finagalo o matai, ma suli e ona elelele.

b. Ua maea ona ou faamalamalamaina le tulaga sa taumafai atu ai le tulaga lea o matai Sa’o. Ae o le a toe tuuina atu pea se faamatalaga. I totonu o le Tulafono o Fanua ma Suafa 2020 lea na pasia, ua faatulaga mai ile fuaiupu 13 e faapea:

A filifili ni matai Sa’o, e tatau ona faatino i se tulaga e lē faaitiitia ai le aloaia ma le taua o le tulaga matai Sa’o.

c. O le agaga lena o le Tulafono o Fanua ma Suafa. Faatumauina le tulaga mamalu o a tatou matai Sa’o, ae o le filifiliga, o loo i aao o a tatou aiga e ana measina.

3. Teuteuga o le Tulafono a Nuu 2017:

Na lotea mai i faamatalaga a le tamaitai le teuteuga o le Tulafono a Nuu 1990, lea na teuteu e le Teuteuga o le Tulafono o Fono a Nuu 2017:

a. Ua ia faapea mai ai, ua “poloai” e le Malo ia Nuu ma Afioaga e faamaumau a latou faavae. A silasila le tamaitai ile fuaiupu 5A o le Tulafono a Nuu 1990, e pei ona teuteuina ile 2017, o loo manino mai ai o le faamauina o faiga faavae poo iugafono a nuu ma afioaga, o se tulaga “e mafai” (may) ona fai, ae e lē o se tulaga e tatau ona fai (must). O lona uiga, o le pule ma le faitalia, o loo i aao o Alii ma Faipule. A finagalo Nuu ma Afioaga e lesitala a latou iugafono poo faiga faavae e mafai, ae a leai, e lē o fa’amalosia. E matuā sesē lea lafoga ua poloai e le Malo Nuu i lalo o le Tulafono a Nuu 1990 e pei ona teuteuina ile 2017.

b. Ua faapea mai foi le tamaitai, o loo i totonu o le teuteuga o le 2017, e mafai ona fai e Nuu se iugafono e taua a latou fanua e lē o faaaogaina, e mafai ai ona latou tuuina atu i le Malo e faaaoga e le Malo. E leai, se vaega o le Tulafono o Fono a Nuu o lo’o ta’ua lenei vaega. O lenei faamatalaga, o se faamatalaga taufaasese. O le teuteuga o le 2017, e le gata o loo faatulafonoina ai le mafai ona lesitala o faiga faavae o Nuu i le latou pule faitalia, ae o lo’o faatulafonoina ai i le fuaiupu 9, le tatau ona logo ma soalaupule muamua ma Alii ma Faipule, se taumafaiga a se aiga e fausia se atina’e mo le manuia o nuu ma afioaga ma aumai le faatagaga a Alii ma Faipule, fa’ato’a faatino ai le atina’e.

4. Tulafono o Itumalo Palota 2019:

Ua ta’ua e le tamaitai, o le agaga o le Tulafono o Itumalo Palota 2019, ina ia motusia le fesootaiga a le tagata Samoa mai i ona fanua ma eleele i le ala lea o le lē mafai ona palota i ona nu’u ma alalafaga, ae palota mai i le nuu o lo’o nofo ai. E sesē lea mau.

a. E 3 Tulafono o lo’o faatulaga mai ai le faatinoga o Faiga Palota a Samoa. O le:

(i) Tulafono o Faiga Palota 2019;

(ii) Tulafono o Itumalo Palota 2019;

(iii) Tulafono o Komisi o Faiga Palota.

O le fa’amatalaga a le tamaitai, o loo lotea mai ai nā o se Tulafono e tasi. Ae moomia ona faamanino lelei aiaiga o Tulafono uma, e maua ai le auga o le agaga o Tulafono e aiaia ai faiga-palota a le Malo Tūto’atasi o Samoa.

b. E pau lava le agaga o le Tulafono o Itumalo Palota 2019 – (silasila i le igoa o le Tulafono) o le faatulagaina o itumalo o Samoa, e filifili mai ai sui o le Palemene. O le agaga o le Tulafono o Faiga Palota 2019 e aiaia ai le faatino o faiga palota i se tulaga e ausia ai le tulaga e talafeagai mo le faigamalo faatemokarasi. Ae e lē mafai ona aveesea ai so’otaga fa’aleaganuu a se tagata Samoa mai i ona eleele, nu’u ma afioaga. O upu masani a le atunuu, o le Samoa e tele ona a’a, a faaaoga le faamatalaga sesē a lenei tamaitai o lona uiga, e tatau ona faataga le Samoa e lesitala uma lava i nuu ma afioaga e iai ona sootaga. Ae e lē o le agaga lena o le Tulafono faiga palota. A silasila foi le tamaitai i le fuaiupu 16(1)(a) o le Tulafono o Faiga Palota 2019 e malamalama ai, e lē o taofia matai e fia palota i lona nu’u, e tusa lava pe nofo i Vaitele. E faataga e le Tulafono ona palota le matai i le nu’u e faasino iai le suafa matai, pe a finagalo iai matai. E lē o se taumafaiga lea a Tulafono o Faiga Palota 2019 e amanaia tū ma aganu’u e feso’ota’i ai tagata ma a latou nuu ma afioaga!

Mo le silafia:

I lalo o le fuaiupu 2(2) o le Tulafono mo Loia ma le Faatinoga o Galuega Faa-Loia 2014 o lo’o aiaia ai e faapea – E lē faatagaina ona avea se tagata ma se loia pe faia galuega faaloia e aunoa ma se laisene fa’aloia. O le faia o ni fautuaga i Tulafono, e aofia i galuega faaloia, ma o le faia e le tamaitai o ni fautuaga i luga o Tulafono e aunoa ma se tusipasi fa’aloia, o se tulaga o lo’o tapu i lalo o Tulafono mo Loia ma le Faatinoga o Galuega Faa-Loia 2014.

Share this:

Source

Stay Connected
255FansLike
473FollowersFollow
Must Read
Related News